Trên cơ sở đó, bài viết tập trung làm rõ vai trò của MTTQ trong việc thúc đẩy thực hiện trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp, sự cần thiết của MTTQ và những tác động tích cực của tổ chức đến việc thực hiện trách nhiệm giải trình trong tổ chức và hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước, qua đó đưa ra những khuyến nghị trong hoạt động của MTTQ nhằm đảm bảo cho hoạt động Nhà nước được đúng hướng với nền hành chính trong sạch, hiện đại, hiệu lực, hiệu quả trong sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa (XHCN) Việt Nam.

Mục đích trong việc thúc đẩy pháp luật của Mặt trận tổ quốc các cấp về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp

Ở nước ta, mọi quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Nhân dân sử dụng quyền lực Nhà nước thông qua Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp, đồng thời nhân dân còn thực hiện quyền làm chủ của mình thông qua MTTQ Việt Nam. Pháp luật ghi nhận quyền và trách nhiệm của Mặt trận và các tổ chức thành viên Mặt trận trong việc thúc đẩy thực hiện pháp luật là thực hiện mở rộng nền dân chủ XHCN theo tinh thần các Nghị quyết của Đảng. Mục đích việc thúc đẩy thực hiện pháp luật của MTTQ Việt Nam các cấp là nhằm góp phần thực hiện nghiêm túc và có hiệu quả các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, các chương trình kinh tế, xã hội, văn hóa, an ninh, quốc phòng và đối ngoại; Kiến nghị khắc phục những sai sót, yếu kém và sửa đổi, bổ sung những quy định không còn phù hợp; phát hiện những nhân tố mới, những mặt tích cực; Phát huy dân chủ, động viên nhân dân tích cực tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước.

Hoạt động việc thúc đẩy thực hiện pháp luật được thực hiện theo nguyên tắc bảo đảm phát huy dân chủ, sự tham gia của Nhân dân, thành viên của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam; xuất phát từ yêu cầu, nguyện vọng của Nhân dân; thực hiện công khai, minh bạch, không chồng chéo; không làm cản trở hoạt động của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Trong hoạt động việc thúc đẩy thực hiện pháp luật của MTTQVN phải bảo đảm những nguyên tắc về sự lãnh đạo của Đảng, đúng pháp luật, thực sự khách quan, mang tính xây dựng cùng hướng tới mục đích của việc thúc đẩy thực hiện pháp luật là nâng cao trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp. Đồng thời, hỗ trợ cho công tác kiểm tra, thanh tra của Nhà nước và của Đảng, nhằm góp phần xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng và bảo vệ Nhà nước, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân.

Đại hội XI của Đảng đã chỉ rõ việc đổi mới, nâng cao hiệu quả công tác thúc đẩy thực hiện pháp luật: “Các cấp uỷ, tổ chức đảng phải nâng cao tinh thần trách nhiệm, thực hiện tốt hơn nhiệm vụ việc thúc đẩy thực hiện pháp luật. Tập trung kiểm tra, giám sát việc chấp hành Điều lệ, nghị quyết, chỉ thị, quy định của Đảng, luật pháp, chính sách của Nhà nước; việc chấp hành nguyên tắc tập trung dân chủ, quy chế làm việc, chế độ công tác, thực hiện dân chủ trong Đảng, giữ gìn đoàn kết nội bộ; việc thực hành tiết kiệm, phòng, chống tham nhũng, lãng phí, rèn luyện phẩm chất đạo đức, lối sống của cán bộ, đảng viên; việc chỉ đạo và tổ chức thực hiện cải cách hành chính, cải cách tư pháp; việc điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án, nhất là những vụ án nghiêm trọng, gây bức xúc trong dư luận xã hội; kiểm tra, giám sát việc tuyển dụng, quy hoạch, luân chuyển, đào tạo, đề bạt, bố trí, sử dụng cán bộ. Chú trọng kiểm tra, giám sát người đứng đầu tổ chức đảng, nhà nước, mặt trận và các đoàn thể nhân dân các cấp trong việc thực hiện chức trách, nhiệm vụ được giao”.

Sự cần thiết phải phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc các cấp trong việc thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp

Nhà nước ta là Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân. Tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Là thành viên quan trọng của hệ thống chính trị đồng thời là tổ chức đại diện cho lợi ích của mọi tầng lớp nhân dân, MTTQVN có trách nhiệm bảo vệ, xây dựng và củng cố chế độ dân chủ ở nước ta. Một trong những nhiệm vụ của Mặt trận là thực hiện tốt chức năng thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp và phản biện xã hội. Muốn làm được điều đó, MTTQVN không những phải có các biện pháp nhằm thu hút sự tham gia tích cực của toàn thể nhân dân vào hoạt động thực hiện pháp luật mà còn phải có trách nhiệm giải trình để luôn giữ được bản lĩnh chính trị và lập trường kiên định nhằm mục đích xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền. 

Về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp cần chú trọng các nội dung:

Khi ban hành các quyết định hay văn bản thì chính quyền các cấp phải báo cáo công khai và phải giải trình được mục đích, cũng như các căn cứ cho việc ban hành quyết định, văn bản đó. Những người ban hành sẽ phải làm rõ được vấn đề đang phát sinh là vấn đề gì? Tại sao xử lý vấn đề đó lại rất quan trọng, nghĩa là việc giải quyết vấn đề phải nằm trong ưu tiên của địa phương. Ngoài ra, khi chính quyền các cấp ban hành quyết định, văn bản cũng sẽ phải làm rõ được nguyên nhân của vấn đề là gì. Và chứng minh được rằng giải pháp chính sách được đề ra sẽ loại bỏ được nguyên nhân và xử lý được vấn đề. Cuối cùng, việc chính quyền các cấp khi ban hành quyết định còn phải chứng minh được sự hợp lý và đưa ra giải pháp đề ra là hiệu quả; Trong trường hợp chính quyền các cấp không giải trình được chính sách đã ban hành thì phải chịu trách nhiệm. Đồng thời, nói đến trách nhiệm giải trình không thể không nói tới cơ chế để áp đặt trách nhiệm khi không giải trình được; Chính quyền các cấp khi ban hành chính sách thì phải chịu trách nhiệm về hậu quả của chính sách đó. Một chính sách được ban hành mà không giải quyết được vấn đề đang được đặt ra, ngược lại còn làm phát sinh rất nhiều hệ quả tiêu cực, thì người ban hành chính sách sẽ phải chịu trách nhiệm.

Do vậy, phải từng bước “thúc đẩy thực hiện pháp luật” nhằm “bảo đảm trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp”. 

Trong điều kiện đổi mới, phát triển, hội nhập quốc tế và xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân ở nước ta hiện nay, Đảng đã xác định: “trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp”. Vì vậy, càng đòi hỏi hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật của MTTQVN các cấp phải đảm bảo tính thiết thực, hiệu quả và đúng pháp luật, góp phần tham gia quá trình xây dựng Đảng và chính quyền, làm cho Đảng và chính quyền thực sự là của dân, do dân, vì dân.

MTTQVN phối hợp với một số tổ chức thành viên và các cơ quan Nhà nước hữu quan tổ chức một số hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp. Trong đó tập trung đẩy mạnh hoạt động thực hiện chính sách pháp luật có liên quan trực tiếp đến đời sống nhân dân ở cơ sở; Ủy ban MTTQVN các cấp tích cực tham gia thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình đối với chính quyền các cấp.

Sự cần thiết phải phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc các cấp trong việc thúc đẩy thực hiện pháp luật góp phần tích cực về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp

Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI xác định: thúc đẩy thực hiện pháp luật là trọng tâm của việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước, với mục tiêu là xây dựng một nền hành chính trong sạch có đủ năng lực, sử dụng đúng quyền lực và từng bước hiện đại hóa để quản lý có hiệu lực và hiệu quả công việc của nhà nước, thúc đẩy thực hiện pháp luật nhằm phát triển xã hội lành mạnh, đúng hướng, phục vụ đắc lực đời sống nhân dân, xây dựng nếp sống và làm việc theo pháp luật trong xã hội. Việt Nam đang xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, thực tiễn tổ chức hoạt động thúc đầy pháp luật (mà trong đó trực tiếp là bộ máy hành chính Nhà nước) thời gian qua cho thấy, bên cạnh những ưu điểm, thành tựu đã đạt được vẫn còn những yếu kém cần phải khắc phục kịp thời như bệnh quan liêu, mệnh lệnh, vi phạm dân chủ…

Hiệu quả hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật phụ thuộc vào chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức Nhà nước. Do đó, bên cạnh việc tăng cường hiệu quả hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật góp phần tích cực về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp thông qua MTTQVN các cấp đối với cơ quan, cán bộ, công chức Nhà nước thì cần thiết phải: “Xây dựng, hoàn thiện quy định của pháp luật về mối quan hệ giữa Nhà nước và nhân dân, trọng tâm là bảo đảm và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, lấy ý kiến của nhân dân trước khi quyết định các chủ trương, chính sách quan trọng và về quyền giám sát của nhân dân đối với hoạt động của cơ quan hành chính Nhà nước”. Với việc ban hành pháp luật và các văn bản có liên quan, chế độ trách nhiệm và tinh thần phục vụ của cán bộ, công chức sẽ được nâng cao. Theo Chương trình tổng thể cải cách hành chính Nhà nước thì năm 2020, đội ngũ cán bộ công chức, viên chức có số lượng, cơ cấu hợp lý, đủ trình độ và năng lực thi hành công vụ, phục vụ nhân dân và phục vụ sự nghiệp phát triển đất nước. Điều này có tác dụng tích cực đến việc thúc đẩy thực hiện pháp luật góp phần tích cực về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp.

Thúc đẩy thực hiện pháp luật của MTTQVN về trách nhiệm giải trình ngày càng có vị trí, vai trò quan trọng đối với chính quyền các cấp trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân. Vì vậy, việc nâng cao hơn nữa và thể chế hóa quyền thúc đẩy thực hiện pháp luật của MTTQVN các cấp trong việc thực hiện trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp đang đặt ra yêu cầu ngày càng cao, đầy đủ và cụ thể.

Để thúc đẩy quá trình thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp có hiệu quả, trước hết chủ thể thực hiện phải đáp ứng đủ các yêu cầu về năng lực, chất lượng hoạt động. Nhận thức việc thúc đẩy thực hiện pháp luật là chức năng cơ bản của MTTQVN các cấp trong thời đại hiện nay, đòi hỏi Mặt trận phải không ngừng đổi mới chính mình, đặc biệt là về tổ chức và hoạt động, cụ thể:

Tăng cường mối quan hệ giữa Mặt trận Tổ quốc các cấp với chính quyền các cấp 

Mặt trận Tổ quốc Việt Nam với tính chất liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của các tổ chức chính trị và các đoàn thể nhân dân, các cá nhân tiêu biểu nên Mặt trận hoạt động theo nguyên tắc hiệp thương dân chủ và phối hợp thống nhất hành động.

Việc thúc đẩy thực hiện pháp luật của Mặt trận về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp còn mờ nhạt. Do đó, các tổ chức thành viên ít thể hiện được vai trò thúc đẩy quá trình thực hiện pháp luật. Muốn phát huy thực hiện pháp luật của Mặt trận cần thiết phải đổi mới phương thức hoạt động của các tổ chức thành viên; bởi lẽ các tổ chức thành viên là bộ phận cấu thành của Mặt trận Tổ quốc, nếu các thành viên hoạt động tốt thì sẽ phát huy vai trò của Mặt trận khi thực hiện chức năng, nhiệm vụ được giao. Mặt khác, khi phối thúc đẩy thực hiện pháp luật sẽ tạo ra sức mạnh tổng hợp, hiệu quả. Do đó, đổi mới tổ chức và hoạt động của MTTQVN cần phải tập hợp lực lượng toàn dân, gắn kết với các tổ chức thành viên, thực hiện đại đoàn kết, tạo nên “tiếng nói mạnh mẽ” trong việc thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp.

Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ Mặt trận Tổ quốc các cấp

Chất lượng hoạt động của một tổ chức tốt hay không tốt phụ thuộc rất nhiều vào chất lượng chính đội ngũ cán bộ của tổ chức đó. Đặc biệt trong hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật với yêu cầu phải được tiến hành thường xuyên, liên tục thì công tác tổ chức và cán bộ càng cần phải được đề cao và đổi mới.

MTTQ các cấp cần xây dựng lực lượng nòng cốt gồm những người thật sự có đức, có tài, có dũng khí, sẵn sàng làm nhiệm vụ thúc đẩy thực hiện pháp luật một cách tiên phong, đột phá bằng các biện pháp:

Một là: Phát triển số lượng cán bộ Mặt trận cần thiết và cơ cấu hợp lý ở các cơ quan chuyên trách của MTTQVN các cấp. Sự thiếu về số lượng cán bộ đã ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng, hiệu quả hoạt động của Mặt trận Tổ quốc. Biên chế của cơ quan MTTQVN các cấp thường quá ít so với các nhiệm vụ được giao. Hầu hết các cán bộ Mặt trận đều phải kiêm nhiệm nhiều công việc (có nơi Phó Chủ tịch MTTQVN huyện, xã vừa là lãnh đạo, vừa là văn thư, vừa làm công tác văn phòng) nên không thể triển khai thực hiện những hoạt động của mình trong khi hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật luôn đòi hỏi sự thường xuyên, liên tục. Đặc biệt trong quá trình tiến hành cải cách hành chính, trong đó có việc giải thể Hội đồng nhân dân cấp quận, huyện thì vai trò cơ quan đại diện cho nhân dân thực hiện quyền thúc đẩy thực hiện pháp luật đối với chính quyền các cấp là vấn đề cấp bách. Do đó, càng cần phải tăng cường hơn nữa hiệu quả hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp. Tuy nhiên đặt trong yêu cầu tinh giản biên chế chung của cả hệ thống chính trị, không thể tăng số lượng cán bộ MTTQ các cấp để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ mà phải sắp xếp, cơ cấu hợp lý đồng thời tăng cường chất lượng, năng lực, phẩm chất cán bộ theo phương châm “ít mà tốt”.

Hai là: Xây dựng hệ thống tiêu chuẩn cán bộ Mặt trận, nâng cao trình độ đội ngũ lãnh đạo Mặt trận các cấp, có chính sách quy hoạch đào tạo, bồi dưỡng và thu hút cán bộ có năng lực, trình độ, phẩm chất, đạo đức. Đối với cán bộ Mặt trận các cấp cần phải có khả năng vận động quần chúng, khả năng tuyên truyền pháp luật. Đặc biệt đối với cán bộ cần phải người có đào tạo về kiến thức chuyên ngành Luật, có uy tín xã hội để từ đó tập hợp, xây dựng đội ngũ cán bộ Mặt trận có chuyên môn về thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp. Ngoài ra, trong quá trình triển khai thực hiện Chính phủ điện tử hiện nay, MTTQ các cấp cũng cần phải tăng cường kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin cho đội ngũ cán bộ, đặc biệt là cán bộ trẻ để kịp thời nắm được những hoạt động của cơ quan chính quyền các cấp và tạo điều kiện hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật thường xuyên, hiệu quả. Trong điều kiện đổi mới, phát triển, hội nhập quốc tế và xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân ở nước ta hiện nay, Đảng đã xác định: “Xây dựng một xã hội dân chủ, trong đó cán bộ, đảng viên và công chức phải thực sự là công bộc của nhân dân, chịu sự giám sát của nhân dân”. Vì vậy, càng đòi hỏi hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp phải đảm bảo tính thiết thực, hiệu quả và đúng pháp luật, góp phần tham gia quá trình xây dựng Đảng và chính quyền, làm cho Đảng và chính quyền thực sự là của dân, do dân, vì dân.

Như vậy, vai trò của MTTQ các cấp trong việc thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp trong giai đoạn hiện nay cần phải gắn với “Xây dựng chế độ công vụ rõ ràng, minh bạch, đội ngũ cán bộ, công chức có đủ phẩm chất và năng lực... Thực hiện đầy đủ nguyên tắc công khai, minh bạch, dân chủ và phục vụ dân đối với các cơ quan và công chức Nhà nước” phù hợp với chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam, Chương trình cải cách hành chính Nhà nước.

Hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp đã được ghi nhận trong nhiều văn kiện của Đảng cũng như các văn bản pháp luật khác. Nhưng nhìn chung đến nay hoạt động này vẫn còn nhiều hạn chế, chưa phát huy tác dụng góp phần kiểm soát quyền lực. Chính vì vậy, nền hành chính ở nước ta nói chung và công tác hành chính nói riêng nhiều năm tồn tại nhiều vấn đề bức xúc như nạn tham nhũng, nạn quan liêu cửa quyền của các cơ quan và công chức hành chính, cơ quan hành chính hoạt động kém hiệu quả gây lãng phí ngân sách và tài nguyên quốc gia, vi phạm dân chủ…

Trong tiến trình dân chủ hoá mọi mặt của đời sống xã hội và hoạt động của Nhà nước, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân cùng với yêu cầu hợp tác, hội nhập quốc tế, hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp là một trong những yêu cầu cấp bách mang tính lý luận và thực tiễn sâu sắc. Có thể khẳng định rằng thúc đẩy thực hiện pháp luật của MTTQ các cấp thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình chính là một trong những biện pháp có tính pháp lý hữu hiệu để kiểm soát quyền lực Nhà nước nói chung hoạt động của chính quyền các cấp nói riêng. Thực hiện tốt hoạt động thực hiện pháp luật, MTTQ các cấp sẽ góp phần giải quyết nhiều vấn đề về vi phạm quyền lực của nhân dân hiện nay, đảm bảo cho hoạt động Nhà nước được đúng hướng với nền hành chính trong sạch, thông suốt, hiện đại, hiệu lực, hiệu quả; Qua đó xây dựng được đội ngũ cán bộ, công chức Nhà nước có chất lượng, liên hệ chặt chẽ với nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự giám sát của nhân dân về trách nhiệm giải trình trong sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam.

Là thành viên quan trọng của hệ thống chính trị đồng thời là tổ chức đại diện cho lợi ích của mọi tầng lớp nhân dân, MTTQ các cấp có trách nhiệm bảo vệ, xây dựng và củng cố chế độ dân chủ ở nước ta. Một trong những nhiệm vụ của Mặt trận là hoạt động thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp. Muốn làm được điều đó, MTTQ các cấp không những phải có các biện pháp nhằm lôi cuốn sự tham gia tích cực của toàn thể nhân dân vào hoạt động thực hiện pháp luật mà còn phải luôn giữ được bản lĩnh chính trị và lập trường kiên định nhằm mục đích xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền. Vai trò của MTTQ các cấp trong việc thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp ngày càng có vị trí, vai trò quan trọng đối với quyền lực Nhà nước nói chung, cơ quan hành chính Nhà nước nói riêng trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân. Vì vậy, việc nâng cao hơn nữa và thể chế hóa vai trò của mặt trận tổ quốc các cấp thúc đẩy thực hiện pháp luật về trách nhiệm giải trình của chính quyền các cấp đang đặt ra yêu cầu ngày càng cao, đầy đủ và cụ thể.

ThS. Trần Đình Tăng 
Viện Khoa học Giáo dục Văn hóa Thể thao và Du lịch